Millî Mücadele ve Cumhuriyet: Efsaneler ve Gerçekler /2

Anadolu’da devrimci filizlenmeler ve bunların boğuluşu

1920’nin son ayları ve 1921’in başlarında yaşananlar, Millî Mücadele’nin ulusal bağımsızlık perspektifiyle sınırlı burjuva içeriğinin somutlaşması bakımından önemlidir. Bu dönem aynı zamanda Kemalist önderliğin nasıl oportünist, baskıcı, despotik ve emekçi düşmanı bir çizgi izlediğini sergilemesi bakımından da çarpıcıdır. Ancak Kemalist çizginin netleşip İstanbul ve İzmir’in cılız yerli burjuvazisinin, Anadolu eşrafının ve emperyalist burjuvazinin güvenini ve onayını kazanması için, kafalarda soru işareti oluşturan birbiriyle bağlantılı iki sorunun yanıtlanması gerekiyordu: Birincisi, Sovyet hükümetiyle ilişkilerin boyutu ve içeriği, ikincisi, Anadolu’da Sovyet sempatisi taşıyan kıpırdanışın başını çeken ya da çekebilecek olan sol örgütlere ilişkin tutum. Birinci sorunun yanıtı bu söylemlerin diplomatik manevralardan ibaret olduğunun süreç içerisinde berraklaşmasıyla verildi. İkinci sorun ise, Meclisin kendini bir parça daha güvende ve güçlü hissetmesiyle askeri çizmeler aracılığıyla “çözüme” kavuşacaktı.

I. Dünya Savaşının yıkımla sonuçlanmasının doğurduğu ortamda, Anadolu’da artık Osmanlı yönetimi yönetemez hale gelmişti. Ekonomik yıkım, muazzam can kayıpları, salgın hastalıklar, açlık ve sefaletin büyümesinin yanı sıra doğan siyasal kaos da bu tabloyu tamamlıyordu. Anadolu’nun iktisadi geriliğini, işçi sınıfının cılızlığını, örgütsüzlüğünü ve bilinçsizliğini unutmamak ve abartılı kavramamak kaydıyla şunu söyleyebiliriz ki, Ekim Devriminin yankıları böylesi bir ortamda beklendiğinden de büyük oldu. Yalnızca bunalımdan bir çıkış yolu arayan genç aydınları değil, Anadolu’nun politik gelişmelerden bir ölçüde haberdar olabilen yoksul emekçi kesimleri de Ekim Devrimini ilgiyle takip ediyorlardı. Doğu Anadolu’nun Rus sınırında bulunması, o dönemde Kafkasya’da yaşanan altüst oluşlar dolayısıyla bu etki o bölgede daha güçlü hissediliyordu. Yıllar boyu Osmanlı ile Çarlık arasındaki bitip tükenmez savaşların Çarlığı yıktığı bilinen devrimci bir hükümet tarafından (Sovyet hükümeti) artık sona erdiğinin ve tazminatsız-ilhaksız bir barış istendiğinin açıklanması, Sovyet köylüsünün toprak sorununun çözüme kavuşması, bunları duyabilen yoksul Anadolu emekçileri arasında bir sempati ve merakla karşılanmıştı.

Böyle bir ortamda, bir yandan İstanbul’da komünistler ve sosyalistler işçi sınıfı içerisinde bağlar kurarken, diğer tarafta da Anadolu’daki komünistler birkaç büyük kentte ilk örgütlenme adımlarını atmaya, işçi sınıfıyla bağlar kurmaya ve gelişen yoksul köylü hareketleriyle ilişki içerisine girmeye başlamışlardı. 10 Eylül 1920’de tam da bu yeşerişin bir ifadesi olarak Türkiye Komünist Partisi kuruluyor ve böylelikle İstanbul ve Anadolu’daki komünist faaliyetin merkezileşmesinin sağlanmasına dönük önemli bir adım atılmış oluyordu. Bu kongreden hemen önce Bakü’de toplanmış olan I. Doğu Halkları Kurultayına Ankara hükümetinin temsilcileri de katılmış, orada anti-emperyalizm ve anti-kapitalizm üzerine bolca laf edip kendilerini kızıla boyamalarına rağmen belli bir ihtiyatla karşılanmışlardı. Bu kurultaya Enver Paşa da sözde “Fas, Tunus, Cezayir ve Trablusgarp devrimcilerini” temsilen katılmıştı. Komintern yönetimi, kendisine iletilen raporlara dayanarak, Avrupa’da ve Kuzey Afrika’da güçlü ilişkilere sahip olduğunu düşündüğü Enver’in bu kurultaya katılmasına göz yummuştu. Enver gibi sınıfı ve siyasi meşrebi belli bir adamın böyle bir kurultaya katılarak bildiri sunması doğal olarak TKP delegasyonu tarafından açıkça protesto edilmişti. Burada Enver için bir parantez açalım. İttihat Terakki ülkede iktidarı kaybetmiş ve en önde gelen lideri olan Enver yurtdışına kaçmış olsa da, her ikisinin de gücü ve etkisi ortadan kalkmamıştı; tersine daha önce de ifade ettiğimiz gibi, MHC’leri kuran, yöneten ve yönlendiren de İttihatçılardı. Enver, Bolşeviklerin desteğini kazanmak için çeşitli manevralar yapıyor, Anadolu’daki hareketin başına geçmek için çabalıyordu.[9] O kadar ki, İngiliz düşmanlığı nedeniyle İngiltere’nin dikkatini yoğunlaştırdığı odaklardan biri olan Enver için, İngiliz istihbarat raporlarında, Bolşeviklerin bu yönde bir planları olduğu dahi dillendiriliyordu. Anadolu’da ve Meclis içerisinde de onun etkisinde olan çok sayıda insan bulunuyordu.

Ne kadar cılız olsa da mülksüz yoksul yığınlar arasında ortaya çıkan ve üstelik denetimleri dışında olan bu gelişmeler Ankara hükümetini tedirgin ediyordu. Zira kapitalizmin geriliğine ve cılız işçi sınıfının yolun çok başında oluşuna rağmen, tehdidin büyüğü olan Sovyet Devleti kapı komşusuydu. Etkisi de yabana atılacak gibi değildi. Anadolu’da sosyalizan arayışlar sadece komünistlerle sınırlı değildi. İçine düşülen müşkül durumdan tek çıkış yolunun Bolşeviklerle işbirliği yapmak ve hatta “Bolşevik prensipleri kabullenmek” olduğu düşüncesi hayli yaygındı. Böyle düşünen, Bolşeviklere sempati duyan (bazıları da öyle gözüken) bir kısım mebus Meclis’te Halk Zümresi adlı bir grup kurmuştu. Üçü bakan olmak üzere 14 milletvekilinden oluşan bu grubun üyeleri, aslında Millî Mücadele kadrolarının çoğunluğu gibi İttihatçılıktan geliyorlardı. Onun sol kanadı sayılabilirdiler.[10] Bu grup, Yeşil Ordu Cemiyetinin Meclisteki uzantısı niteliğinde idi. 1920 Eylülünde grubun başını çeken Nâzım Bey, Meclis’teki oylamada M. Kemal’in adayı karşısında ezici bir farkla üstün gelerek İçişleri Bakanı olarak seçilebilmiş, ancak M. Kemal’in kabul etmemesi ve baskıları üzerine istifa etmişti. Yeşil Ordu Cemiyeti, Ankara ve Anadolu’daki komünistlerle ilişki içindeydi. Sovyetler’le gelişen ilişkiler neticesinde Bolşeviklik sempatisi yaygınlaşırken, Çerkez Ethem de (kendi siyasi ikbal hesapları doğrultusunda Bolşeviklerin desteğini kazanmak için) 1920’nin yaz aylarında bu cemiyetle güçlerini birleştirmişti.[11] Çerkez Ethem Batı Anadolu’da direnişin simgesi durumundaydı ve 1920 yılı boyunca süren gerici ayaklanmaların biri hariç hepsini bastıran bir kahraman olarak anılıyordu. Henüz TBMM güçleri Yunan ordusuyla tek bir çatışma içine dahi girmemişken, Yunan ordularının ilerleyişini durduran, Çerkez Ethem’in Kuvayı Seyyare (Gezgin Kuvvetler) adındaki gerilla birlikleriydi. Yoksul köylülüğün isyancı kesimlerini barındıran bu birliklerin içerisinde bir de Bolşevik Taburu adıyla anılan, başında TKP üyesi bir yüzbaşının bulunduğu 700 piyadelik[12] bir birlik vardı. Bu güçler, başta Eskişehir ve Ankara’dakiler olmak üzere Anadolu’daki komünistlerle birlikte Aralık 1920’de Türkiye Halk İştirakiyun Fırkasını (THİF) yasal bir parti olarak kuracaklardı.

Emekçi halkın seferberliği fikrinden hiçbir şekilde haz etmeyen devletlûlar (M. Kemal ve ekibi) açısından bu güçler potansiyel bir tehdit anlamına geliyordu. Siyaset ve örgütlülük halkın değil, seçkin sivil-asker bürokratların ve onlarla aynı kafada olan aydınların işi olmalıydı. Halk, onların gözünde hep bir tebaa idi ve halkın kendi içerisinden çıkaracağı güçler mutlak surette denetim ve tahakküm altına alınmalı, merkezi bürokratik kurumların içerisinde eritilmeli, bunu kabul etmeyenler imha edilmeliydi. Uzun yıllar sonra, “bu ülkeye komünizm gelecekse onu da biz getiririz” diyenler, daha burjuva cumhuriyetini kurmadan önce bile bu seçkinci despotik kafada olduklarını kanıtladılar. 10 Eylülde gerçek TKP’nin kurulmasının ardından, Mustafa Kemal ekibindekiler önce kendilerini solda gösterebilmek için bir Halkçılık Programı ilan edip, radikal devrimci unsurları kendilerine çekmeye çalıştılar. Ardından Meclis adına “Türkiye halkını emperyalizm ve kapitalizmin tahakküm ve zulmünden kurtararak irade ve hâkimiyetinin sahibi kılmak” ifadelerini taşıyan bildiriler yayınladılar. 18 Ekimde de kendilerine bağlı sahte bir Türkiye Komünist Fırkası (TKF) kurdular.

Ama bu manevralarla yetinmeyip, devrimci unsurların, solun ve komünistlerin üzerine gitmeye başladılar. 1920 yazında Çerkez Ethem’in güçlerini Yeşil Orduyla birleştirmesi, M. Kemal açısından alarm ziliydi. Çünkü bu adım halk içinde büyük itibar kazanan, Mecliste bağlantıları olan, elinin altında büyük bir askeri güç bulunduran bir milis komutanının Sovyetler’le resmen ilişkilenmesi anlamına geliyordu. M. Kemal, özetle, “memleket elden gidiyor, onu muhafaza etmeli, anarşi ve inkılâbın ve dahi Rus tabiiyetinin önüne geçmeliyiz” diyerek en güçlü rakibi durumundaki Çerkez Ethem’i ve müttefiklerini tasfiye için düğmeye bastı. Önce Yeşil Ordu Cemiyeti yasaklandı, yayınları kapatıldı. Ardından Kasım ayında silahlı halk milislerinin, yani Çerkez Ethem’in Kuvayı Seyyare birliklerinin tasfiye edilerek, milislerin kurulacak düzenli orduya katılması hükümet kararı olarak ilan edildi. Bu karara uymayan Çerkez Ethem vatan haini ilan edildi ve üzerine askeri birliklerle gidildi. Çerkez Ethem karara uymamasına rağmen, Meclise bağlı askeri güçlerle çatışmak istemeyip ya da çatışmayı göze alamayıp 5 Ocak 1921’de geri çekildi, birliklerini dağıttı, kısa bir süre sonra da ülkeyi terk etmek zorunda kaldı. Böylelikle yalnızca muhtemel bir dişli rakibin silahlı gücünün unsurları tasfiye edilmekle kalmayacak, bu olay bahane edilerek birkaç hafta içinde toplumsal bir devrimden yana olan tüm gruplar fiilen tasfiye edileceklerdi. Nitekim bu bahaneyle Meclisteki THİF üyesi olan Halk Zümresi milletvekilleri tutuklanıp vatan hainliğiyle yargılandılar ve parti kapatıldı. Kemal ve kurmaylarının kurduğu sahte komünist fırka da bu temizliklerden sonra kapatıldı.

Ardından Türkiye komünist hareketine, etkilerini çok uzun yıllar hissettirecek ağır bir darbe vuruldu. Türkiye Komünist Partisinin 15 kişilik yönetici ekibi, çalışmaları yürütmek, komünistlerin varılan kongre birliğini hayata geçirmek ve “Anadolu devrimini ilerletmek” üzere Bakü’den Ankara’ya gelmek için yola çıkmışlar, ancak Ankara hükümetinin gazabı ile karşılaşmışlardı. Ankara’dan gelen direktiflerle Erzurum’da kente sokulmayan TKP heyeti zorla Trabzon’a götürüldü. Oradan da geri gönderiliyorsunuz denilerek 28 Ocak 1921 gecesi tekneye bindirilip, Karadeniz açıklarında tabancayla, bıçak ve süngülerle katledilip, denize atıldı. En başta Mustafa Suphi olmak üzere TKP merkezinin yok edilmesi, Anadolu devriminin geleceğine büyük ve ezici bir darbeydi. Türkiye komünist hareketine karşı girişilen baskı ve zulmün en kanlı ve birinci perdesi idi bu, arkası da ilerleyen yıllar içerisinde gelecekti.

Maalesef bu katliam, hem Sovyet Dışişleri tarafından hem de Komintern tarafından geçiştirildi. İlerleyen yıllarda farklı ülkelerde çok daha acı sonuçlara da yol açacak bir tutumun ilk örneklerindendi bu: Sovyet devletinin kesimsel çıkarlarının ifadesi olan Sovyet diplomasisi, bütünsel çıkarların ifadesi olması gereken Komintern’in politikasının önüne geçirilmiş oluyordu. “Türkiye sorununun Komintern’de açıkça tartışma konusu yapılmayıp, bir oldu-bitti gibi üstünün örtülmesinin haklı çıkartılabilecek bir yanı yoktu. Bu hatalı tutum nedeniyle, Türkiye’deki milli mücadelenin ve M. Kemal önderliğinin niteliği konusunda pek çok yanılsama doğdu; istismara açık boşluklar yaratıldı. Bu durum, daha sonra Stalinizmin egemenliği altında Türkiye komünist hareketine empoze edilecek sınıf uzlaşmacı çizginin de sorgulanmadan kabul edilmesine zemin oluşturacaktı. Bu ortamda Stalinizm, mevcut zaafları fırsat bilecek ve böylece Türkiye komünist hareketine uzun yıllar boyunca, Kemalizm kuyrukçuluğu, ezen ulus milliyetçiliği, «kendi» burjuvazisiyle sarmaş dolaş bir garip «cephe» ya da «anti-emperyalizm» anlayışı egemen olacaktı.”[13]

1921-1922

Bu tasfiye ve katliamlarla Anadolu’da yürüyen direniş hareketini Sovyet çizgisine çekme çabasındaki tüm siyasi muhalefet odakları dağıtılmış oluyordu. Sonrasında TBMM’de kabul edilen 1921 Anayasası, elbette ki çok önemli bir adımı temsil ediyordu. Ülkede zaten bir Anayasa vardı, 1876’da kabul edilen Kanun-i Esasi, iki yıl sonra II. Abdülhamid tarafından feshedilmişse de 1908’den sonra tekrar yürürlüğe konmuştu ve halen geçerliydi. Dolayısıyla şimdi yeni bir hükümetten sonra yeni bir Anayasa da varlık kazanıyordu. Bu adımla Ankara hükümeti, devlet benim demiş oluyordu, ama utangaçça! Zira daha Meclis açılırken, onun üstünde hiçbir güç yoktur denilmişti, bu İstanbul hükümetinin artık tanınmayacağı demekti. Şimdi de, Anayasa’nın 1. maddesinde egemenliğin kayıtsız şartsız millette olduğu ve bunu da milletin bizzat ve bilfiil Meclis aracılığıyla yürüteceği belirtiliyordu. Bu Fransız devriminin ilkesiydi, cumhuriyetin anlamıydı ve bunun saltanatla bağdaşmadığı apaçıktı. Kişi egemenliğinin yerine (güya) halkın egemenliği getirilerek cumhuriyet ima ediliyordu ama bu kavram asla anılmıyordu.[14] Yani hâlâ Saltanatla yüzleşmeye cesaret edilemiyordu. Tabana, kitlelere dayanan köklü devrimci dönüşümler çizgisini değil de tepede uzlaşmalarla yol alacağı bir kontrollü dönüşüm ve ıslahat çizgisini benimseyenlerin tipik tutumudur bu.

TBMM, Anadolu’da henüz yolun başındaki Bolşevik oluşumları ezip yok eden bir güç olarak, gerek İstanbul burjuvazisinin, gerek Anadolu eşrafının, gerekse de emperyalist devletlerin tam onayını almasa bile güvenini kazanıyordu. Onların gözünde, TBMM artık hiç de zayıf bir önderlik değildi, tersine uzlaşılması, ilişkiye geçilmesi ve işbirliği yapılması mümkün ve gerekli bir önderlik haline gelmişti.

Emperyalist devletlerin Sevr Antlaşmasındaki uzlaşması istikrarlı gözükmüyordu. Fransa, İngiltere ve İtalya arasındaki çekişmelerin ardı arkası kesilmiyordu. Gerçekte emperyalistler arasındaki bu rekabetten, bizzat emperyalist ülkelerdeki siyasal çalkantılardan, hükümet değişikliklerinden, işçi hareketinin yükselişinden vb. kaynaklı olarak hiçbir emperyalist güç, Anadolu’da doğrudan bir savaşa girişmedi. Fransızlara karşı Antep’te yürütülen gerilla mücadelesi bir yana bırakılırsa, 1919’dan 1923’e dek, bu emperyalist güçlerle TBMM hükümetinin ordusu arasında doğrudan tek bir savaş bile olmamıştı! Türk ordusunun savaştığı güçler, Batı’da 1921’e kadar İngiliz hükümetinin desteğini alan Yunan ordusu, Doğu’da da Ermeni güçleri olacaktı. Üstelik Yunanlılara doğrudan İngiliz desteği bile aktardığımız gelişmeler üzerine 1921’de kesilecekti!

Sevr Antlaşmasından sonra da bu antlaşmanın gözden geçirilmesi için bir dizi uluslararası konferans yapıldı. Ve artık bu konferanslara, emperyalist-kapitalizmin gözünde rüştünü ispat eden TBMM de davetli idi! Üstelik Fransa ve İtalya, Yunanlıları değil Ankara hükümetini destekliyordu artık. Anadolu solunun ezilmesinin hemen ardından Şubat 1921’de yapılan Londra Konferansında, TBMM temsilcileri emperyalistlerle ayrı ayrı imtiyaz anlaşmaları imzalamaktan geri kalmadılar. Ankara hükümeti Misak-ı Milliden ciddi geri adımlar atmış, buna mukabil İngilizler ve Fransızlar da işgali sonlandırmayı ve asgariye indirmeyi kabul etmişlerdi. Ama Yunan tarafı bu yeni uzlaşmayı kabullenmedi, geri çekilmeyi reddetti.

1921 Temmuzunda, Anadolu’daki bu belirsizlik durumuna son verip Sevr Antlaşmasıyla edindiği kazanımları somutlamak, İngilizlerin desteğini tekrar kazanmak ve yürüttüğü savaşı sonuçlandırmak üzere Yunan ordusu güçlü bir saldırıya geçti. Türk ordusu geri çekilerek Ankara’ya 70-80 km uzaklıkta mevzilendi. TBMM açısından durum hiç de parlak gözükmüyordu. Meclis tüm yetkilerini Mustafa Kemal’e devrederek onu başkomutan ilan etti. 23 Ağustos-13 Eylül 1921 arasında yirmi iki gün süren Sakarya savaşı, Türk ordusunun zaferiyle sonuçlandı. Bu zaferle birlikte TBMM Anadolu’daki hâkimiyetini pekiştirecekti. Askeri açıdan da rüştünü ispatlayan Meclis, artık yeni bir dost daha kazanmıştı: Fransa. Ekim 1921’de Fransa ile Ankara Antlaşması imzalandı. Fransa’nın Suriye’deki egemenliği tanınıyor, buna karşılık Fransa da Ankara hükümetini resmen tanıyor ve Anadolu’daki tüm birliklerini geri çekiyordu. Üstelik tıpkı daha önce İtalyanların yaptığı gibi, İngiltere ile süren rekabetinden dolayı Fransa, silahlarını geride bırakmayı da ihmal etmedi! Ne de olsa bunun karşılığını zaten tanınan ekonomik ayrıcalıklarla fazlasıyla alacaktı!

1922 baharında çıkarılan af kanunuyla, Anadolu TKP’si olarak değerlendirilen THİF’nin yönetici ve üyeleri de hapisten çıktılar. Mart 1922’den itibaren yeniden örgütlenmeye başlayan THİF’nin 1. kongresini toplaması Ankara hükümetince engellenmeye çalışıldı. Komintern delegesinin katılması yasadışı addedilerek iptal edilmeye çalışılan bu kongrenin toplanacağı sinema salonu yakıldı. THİF kongresi ancak Ağustos 1922’de gizli olarak toplanabildi. Kongreden hemen sonra ise THİF bir kez daha yasadışı ilan edilip kapatıldı. Yönetici ve üyeleri bir kez daha devlete karşı suç işlemekten ve Sovyet hükümeti adına casusluk yapmaktan yargılandı. Anadolu’nun çeşitli illerinde 200’den fazla kişi tutuklanıp hapse tıkılmıştı.

Bu gelişmelerin ardından İngiltere ile Ankara hükümeti arasındaki müzakereler daha da hızlandı. İngilizler kimi tavizler vermeye başlamışlardı. Ancak İngiliz emperyalizmi ile nihai bir uzlaşmanın sağlanabilmesi için Yunan ordusuna karşı TBMM’nin rüştünü tam olarak ispatlaması gerekiyordu. Bir yıl süren hazırlıklardan sonra 26 Ağustos 1922’de Yunan ordusuna karşı saldırıya geçildi. Dumlupınar’da uğradıkları yenilgiden sonra iki hafta içerisinde Yunan birlikleri Anadolu’dan tümüyle çekilecekler ve böylelikle TBMM amacına ulaşmış olacaktı. 11 Ekim 1922’de Mudanya Ateşkes Antlaşması imzalandı. Yunan birlikleri Trakya’yı da boşaltarak Meriç ırmağının batısına çekilecekler, Boğazlar ise barış antlaşması imzalanana kadar İngilizlerin denetiminde kalacaktı. Böylelikle aslında Millî Mücadele sona ermiş, askeri zafer kazanılmış oluyordu.

“Kuvayı Milliye Destanı”

1919-1923 döneminde emperyalistlerle doğrudan tek bir savaş yaşanmamış, İngilizlerin desteğini kaybeden Yunan ordusuyla ise bir yıl arayla önce bir savunma (Sakarya) ardından da bir taarruz savaşı (Dumlupınar) olmak üzere toplam iki meydan savaşı gerçekleşmiştir. Yunan ordusunun ilerlemesini durduran ya da yavaşlatan irili ufaklı kimi çatışmaları (ki bunlar esas olarak Kuvayı Milliye milisleri tarafından gerçekleştirilmiştir) bir tarafa bırakacak olursak, anlı şanlı “Kurtuluş Savaşı”nın askeri tarihi bundan ibarettir! M. Kemal efsanesini yaratmak üzere abartılıp, hakkında övgüler, destanlar yazılan bu iki savaşta ve hatta Yunan ordusuyla Kuvayı Milliye güçlerinin düzensiz çatışmalarında toplam kaç kişinin öldüğüne tarih derslerinde pek değinilmez. Sakarya nehrinin kızıla boyandığı söylenir de, Sakarya savaşında 90 bin kişilik Türk ordusunun yalnızca 3300 civarında bir kayıp verdiğinden pek bahsedilmez.[15] Ama sadece bu savaşta cepheden kaçan Türk askeri sayısı 31 bindir! Aynı şekilde, tüm 1919-23 döneminde verilen toplam kayıp, kimi kaynaklara göre 9 bin[16], kimilerine göre ise 13 bin civarındadır. Günümüz faşistlerinin dile getirdiği en abartılı rakam bile 30 bin civarındadır. Oysa daha Dumlupınar savaşı gerçekleşmeden önce cepheden kaçan askerlerin sayısı 48 bine ulaşmıştı, yani ordu mevcudunun yaklaşık yarısı![17] İstiklal Mahkemelerinde ölüme mahkûm edilen asker kaçaklarının sayısı, Mustafa Kemal’e Gazi unvanını kazandıran Sakarya savaşında ölen asker sayısından fazladır, 3881 kişi!

Yalnızca 1915 Çanakkale savaşında 250 bin askerin öldüğü söylenir. Oysa 4 yıllık bir “kurtuluş” savaşında toplamda 10 bin civarında asker yaşamını yitirmişti. Ama bunun yaklaşık beş katı, yani batı ordusunun neredeyse yarısı firar etmişti. Firarlar o kadar yaygındı ki önlemek için Vatana İhanet Kanunu çıkarılmıştı. Buna göre firar edenler eğer teslim olmazlarsa yakalandıklarında idam edilecekler, “malları ellerinden alınacak, evleri yakılacak, karı ve çocukları sürgüne gönderilecek”ti. Tüm bu olgular, Anadolu’nun yoksul halkının bu “savaş”a büyük fedakârlıklarla ve koşa koşa katıldığını ve savaşın halkın kahramanca mücadelesiyle kazanıldığını mı gösteriyor?

Bu iki savaşta M. Kemal’in askeri dehası bolca övülüp efsaneleştirilmiştir. “Kurtuluş Savaşı” efsanesinin bir parçası olarak cefakâr Türk kadınının top mermilerini sırtında cepheye taşıdığı söylenip durulur da, o top mermilerinin, topların, tüfeklerin vb en az yarısını sağlayanın Sovyet hükümeti olduğuna pek değinilmez. Yani sırf Yunan ordusunun arkasındaki İngiliz desteği nedeniyle kendisini emperyalizme karşı savaşım vermiş olarak gösteren Kemalist önderlik, kazandığı zaferdeki Sovyet yardımının payını özenle saklamıştır. Gerçekten de Sovyetler’in yaptığı yardım çok büyük boyutlardaydı. Sovyet hükümeti askeri mühimmattan ve mali yardımdan oluşan desteği iki parti halinde vermişti. Bunlardan ilki Sakarya savaşından, ikincisi ise Dumlupınar savaşından önce yapıldı. Toplam mali yardım 17,5 milyon altın ruble ve 100 bin altın Osmanlı lirası idi. Bu mali yardım, o dönemki TBMM’nin iki yıllık savunma bütçesinden fazlaydı! Askeri mühimmata gelince: 45 bin tüfek, 53 bin kutu tüfek mermisi, 96 top, 167 bin top mermisi, 327 makineli tüfek, 4000 el bombası, 2 avcı botu ve diğer mühimmatlar. Bir ölçü olsun diye söyleyelim. Sakarya Savaşında Türk ordusunun elindeki 55 bin tüfeğin 30 bini, kullanılan mermilerin yarısı, ağır makineli tüfeklerin dörtte biri, topların üçte biri Sovyet hükümetinden gelmişti![18]

Cumhuriyetin ilanı

Askeri “zafer” kazanılmıştı ve ilk TBMM görevini yerine getirmişti. Şimdi Meclis içerisinde Kemalist ekibin nihai iktidarını kurmak, askeri zaferin siyasi meyvelerini Meclis içerisinde de toplamak gerekiyordu. Sakarya savaşının öncesinde Meclisin tüm yetkilerini üzerine alarak üç aylığına olağanüstü diktatörlük yetkileriyle donanan ve zaferden sonra Gazi sıfatını alan Mustafa Kemal, bu konumunu kaybetmeye hiç de niyetli olmadığını, sözkonusu yetkileri resmen üçer aylığına üç kez uzattırarak göstermişti.

Nihayet Yunan işgalinin sona ermesiyle birlikte, zaferi kazanan TBMM içerisinde de o güne dek, “Devlet-i Âli Osmani”nin yani saltanatın ve hilafetin kurtarılması, ulusal bağımsızlığın sağlanması hedefleriyle işbirliği yapan kesimlerden hangisinin yeniden kurulacak devlette söz sahibi olacağının kararının verileceği günler gelmişti. Mecliste eski rejimin devamından yana olanlarla oportünist bir temelde uzlaşan, onların desteğini adım adım kazanan ve artık onlara ihtiyacı kalmadığı ortaya çıkınca safları netleştirmeye girişen Kemalist önderlik, kazandığı prestijle birlikte saldırıya geçti. Mecliste, Mustafa Kemal’in “kişisel diktatörlüğü” ve saltanat sorunu hususunda yükselen tartışmalar Mustafa Kemal’in “bazı kafaların kesilme ihtimali”nden bahsetmesiyle son buldu. 1 Kasım 1922’de “Hilafet, Hanedan-ı Âli Osman’a ait” kalmak üzere saltanattan ayrıldı ve saltanat kaldırıldı. İşin ilginç tarafı, saltanatın ilga edilmesiyle padişahlık (yani Batı’daki muadiliyle monarşi) ortadan kaldırılmış oluyor ama yerine devletin yönetim şekli olarak bir şey tanımlanmıyordu. Devlet artık ne monarşik bir devletti ne de cumhuriyet! Bu şekilde (birkaç gün eksiğiyle) tam bir yıl geçti cumhuriyetin ilan edilmesi için! Saltanatı kaldırdığını ilan eden ama cumhuriyet ilan edemeyen bir burjuva “devrim”! Sadece bu bile Türk burjuva devriminin, halk katmanlarının hareketine ve seferberliğine dayalı olmayan, tabandan, aşağıdan değil, tepeden bir devrim olduğunun çıplak bir göstergesidir.

Ardından kesintilerle de olsa sekiz ay sürecek olan Lozan barış görüşmeleri başladı. Artık TBMM, emperyalist devletlerce resmen tanınan bir hükümeti temsil ediyordu. Bu hükümetin baskı, yasaklama, kapatma ve tutuklama dalgası İstanbul’a da uzanmıştı. 1 Mayıs 1923 gösterileri bahane edilerek İstanbul’da da komünistlerin denetiminde olsun olmasın tüm sendikal birlikler kapatılıyordu. Ankara hükümetinin İstanbul işçi hareketini denetim altına almak için kendi eliyle kurduğu Umum Amele Birliği bile bu baskılardan kurtulamadı ve kapatıldı. Sol örgütlenmelere ve kuşkusuz en başta da komünist çevrelere dönük ezme harekâtı bir kez daha yoğunlaştı. İstanbul’da TKP’nin önderleri ve kadroları tutuklanıp, “işçi iktidarını açıkça savunmak ve işçilerin hükümete karşı gösteriler yapmasına çalışmak”tan yargılandılar.

Kemalist önderlik, cumhuriyete doğru giderken, kuracağı rejimin sınırları ve burjuva doğasını böylece net bir şekilde çizmiş oluyordu. Kapitalist üretim ilişkilerinin hızla yaygınlaşmasını ve egemen kılınmasını hedefliyorlardı. Mart 1923 İzmir İktisat Kongresi de bu gerçeğin teyidi anlamına geliyordu. Siyasal iktidarı fiilen elinde tutan milliyetçi askeri bürokrasiyi, İstanbul ve İzmir’in Müslüman-Türk burjuva çevrelerini, Anadolu eşrafını ve büyük toprak sahiplerini bir araya getiren bu kongre Lozan’da görüşmelerin sürdürüldüğü emperyalistlere de, kurulacak yeni rejimin kapitalist sisteme ve Batı’ya bağlı kalacağının, hedefinin kapitalizmi geliştirmek olduğunun mesajını veriyordu. Amaç milli bir burjuvazinin geliştirilmesi ve güçlendirilmesi idi, bu ise Batı ile ticari ve sınai işbirliğini gerektiriyordu. Kesintiye uğrayan Lozan görüşmeleri, emperyalistlere verilen bu güvencelerle Nisan 1923’te tekrar başlayacaktı.

Bu arada, Mecliste iç temizlik de devam etti. Lozan görüşmelerinin sonuçlarının değerlendirilmesindeki farklılıklarla bir kez daha alevlenen Meclis içi saflaşma, Mustafa Kemal’in Müdafaa-i Hukuk Grubuna (1. Grup) karşı kurulmuş olan 2. Grup önderlerinden Ali Şükrü Bey’in Mustafa Kemal’in muhafızları tarafından öldürülmesi üzerine had safhaya ulaştı. Bu durumu fırsat bilen Mustafa Kemal, bu ilk Meclise son vererek, kendi belirlediği adaylardan oluşan yeni bir Meclis için seçimlere gidilmesini karara bağlatmıştı. 11 Ağustosta üçü hariç tümü Mustafa Kemal’in bizzat belirlediği mebuslardan oluşan 2. Meclis açıldı.

23 Ağustosta Lozan Antlaşması Meclis tarafından onaylandı. Ve ardından, 1921 Anayasasının değiştirilmesiyle devletin yönetim şeklinin cumhuriyet olacağı saptandı. Böylelikle 29 Ekim 1923’te cumhuriyet ilan edilmiş oldu. Mecliste tek bir parti vardı; muhalefet şeklen tasfiye edilmiş, demokratik olmayan, tek partili bir cumhuriyet kurulmuştu. Dolayısıyla, siyasi farklılıklar da bu parti içerisinde şekillendi. Yeni Meclisteki ve Halk Fırkası içindeki tartışmalar, saflaşmalar, entrikalar ve tasfiyeler devam etti. 1925’teki Takrir-i Sükûnla estirilen devlet teröründen yalnızca Kürtler, komünistler, mücadeleci işçiler değil, yeni muktedirlere az ya da çok ses çıkaran herkes nasibine düşeni aldı. İstiklal Mahkemeleri aracılığıyla M. Kemal’in kişisel hegemonyasıyla somutlanan bir yönetim kuruldu. Ortada bir Meclis olmasına ve zaman zaman seçimler yapılacak olmasına rağmen bu yapı hiçbir şekilde demokratik bir cumhuriyet değildi. Tasfiyelerin ardından Kemalist rejim siyasal istikrara kavuştuğunda, yaratılan şeyin, bir tek parti-tek adam diktatörlüğü, olağanüstü bir burjuva rejimi olduğu daha belirgin şekilde ortaya çıktı.

“TC’nin kuruluşuyla sonuçlanan 1923 burjuva devriminin, halk kitlelerinin katılmadığı tepeden bir devrim olduğu açıktır. Bu tür tepeden devrimlerin özelliği, demokratik burjuva devrimlerden farklı olarak geniş emekçi kitlelerin demokratik istemlerine yer vermemesi, onların aktif desteğini peşine takmamasıdır. Tersine kitleleri dışlayarak ve baskılayarak, tepeden bazı zorunlu dönüşümleri gerçekleştirip kapitalist gelişmenin önünü açmaya çalışırlar. Toprak reformu gibi geniş emekçi kitlelerin çıkarına olan demokratik dönüşümleri gerçekleştirme kapasitesine sahip değildirler. Nitekim TC örneği tamamen bu tespitleri doğrular.”[19]

Mehmet Sinan da şunları söylüyor: “Millî Mücadele’ye önderlik eden ve cumhuriyetin kuruluşundan sonra da siyasal iktidar tekelini elinden bırakmayan bu burjuvalaşmış bürokrat kadrolar, iktidarlarını hiçbir dönemde halka dayandırma yanlısı olmamışlardır. Bunlar gerçek anlamda halk devrimcisi değil, çökmüş bir imparatorluğun devlet aygıtından gelen ve tıpkı kendi öncelleri gibi «Batılılaşma, modernleşme» özlemi içinde olan birer burjuva reformisttiler yalnızca. Dolayısıyla bunlar, Osmanlı’dan miras kalan kurum ve yapıları köklü bir halk devrimiyle ortadan kaldırmak yerine, bu yapıların pek çoğunu yeni kurulan cumhuriyet rejimine uyarlayarak muhafaza etme yolunu tutmuşlardı. (…) cumhuriyet rejimi gelişiminin hiçbir evresinde, pre-kapitalist unsurlara karşı gerçek anlamda ilerici-devrimci bir rol üstlenememiş ve bu bakımdan, burjuva anlamda bile demokratik bir rejim olamamıştır.”[20]

TC’nin kuruluşundan sonra, Kürt halkına, komünistlere, işçi sınıfına ve emekçilere dönük baskılar, katliamlar ve tutuklamaların ardı arkası kesilmedi. Yüzyılın başında Anadolu’nun nüfusunun dörtte biri gayrimüslimler (Rumlar, Ermeniler, Yahudiler, Süryaniler) iken Millî Mücadele’nin sonucunda bu oran yüzde bire inmişti. Birinci Dünya Savaşında başlayan zulüm, Millî Mücadele sırasında da azalarak sürmüş, ardından kurulan Cumhuriyet döneminde de devam etmişti. Halklar katledildiler, sürüldüler, mallarına çöküldü. Millî Mücadele’nin sonucu, devlete tapınan “akbaba ruhlu” bir burjuvazinin oluşumuydu. TC, Anadolu’nun yoksul emekçi halklarına, barış, huzur ve refah getirmek şöyle dursun, onların emeğinin dizginsiz ve sınırsız bir sömürüsü üzerinden yerli bir burjuva sınıfın oluşumuna kaynak aktarmaktan başka bir şey yapmadı. Kürt halkı yıllar boyunca olduğu gibi bugün de asimilasyon ve devlet terörüyle karşı karşıyadır. TC’nin sözde laikliği, yıllar boyunca gerçekleşen onlarca Kürt ayaklanmasının, gericiliktir, şeriatçılıktır vb. söylemleriyle bastırılmasının kisvesi oldu. Gerçekleşen Kürt ayaklanmalarında öldürülenlerin sayısı en iyimser rakamlarla kurtuluş savaşında ölen asker sayısının 20-30 katına yaklaşmakta, zorunlu göçe tabi tutulanların sayısı yarım milyonu geçmektedir. Komünistler on yıllar boyunca kovuşturmalara, tutuklamalara, işkencelere maruz kalmaktan, hapislerde ömür tüketmekten ve idam sehpalarında can vermekten kurtulamadılar. Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren işçi sınıfı, bir iş yasası için 12 yıl (ki o da zamanın faşist İtalya’sından alındı), bir sendika yasası için 23 yıl, grev hakkının sınırlı da olsa elde etmek için ise tam 40 yıl beklemek zorunda kaldı. 1 Mayıs kutlamaları 50 yıldan fazla bir süre boyunca yasak idi.

Bu cumhuriyet, gerek kuruluş sürecinde önderliğini üstlenen siyasal güçlerin gösterdiği üzere gerekse de kuruluşunun ardından emekçi kitlelere, ezilen Kürt halkına ve kalan gayrimüslim unsurlara dönük izlediği politikalarla işçi sınıfının da ezilen halkların da cumhuriyeti olmadığını on yıllar boyunca defalarca kanıtlamıştır. Komünistlerin görevi, Anadolu’daki emekçilere sömürüden kurtuluşun yolunu, ezilen halklara da gerçek özgürlüğün yolunu gösterecek ve dünya devriminin kıvılcımını çakacak bir proleter devrimin gerçekleştirilmesinde işçi sınıfına ve yoksul emekçi kesimlere önderlik etmektir. Kuruluşunu şenliklerle, bayram coşkusuyla kutlayacağımız cumhuriyet, ancak böylesi bir emek cumhuriyeti olacaktır!