Lenin’e Dair - Tarihte Bireyin Rolü

Burjuvazi kendi tarihsel önderlerini işçi sınıfına birer put gibi dayattıkça, işçi sınıfının kendi tarihsel önderlerini hatırlamaya ve onlardan ilham almaya ihtiyacı da o denli artıyor. Her konuda olduğu gibi liderler konusunda da sınıfsal ayrım çizgilerini berrak biçimde çekmek zorunludur. Mustafa Kemaller, 10 Kasım ayinleri, ilahlaştırma (kişi kültü), milliyetçilik ve mülk onlarındır. Buna karşılık Marxlar, Leninler; emekçi kitlelerin kavgası ve tevazusu; enternasyonalizm ve “zincirlerinden başka kaybedecek şeyi olmayanlar” bizimdir. İşte Lenin’in 83. ölüm yıldönümünü andığımız günümüz koşullarında sınıf bilinçli bir militanın ilk aklına gelmesi gereken husus budur.

Ama elbette işçi sınıfının tarihsel önderleri konusu bundan çok daha fazlasını ifade etmektedir. Hele hele ağzı salyalı karşı-devrimci bir burjuva ideolojik kampanyanın yürütüldüğü günümüzde, hele hele söz konusu olan Lenin olduğunda. Gerçekten de Lenin’in ölüm yıldönümünü anmak bugün belki de sınıfımızın başka önderlerini anmaktan çok daha büyük önem taşıyor. Zira Lenin’in eseri ve temsil ettiği değerler bugün işçi sınıfının mücadelesinin önünde duran zorlu sorunların çözümü için başka her şeyden daha vazgeçilmez niteliktedir. Günümüzün dünya ölçeğindeki siyasal sorunlarına devrimci çözümler aramaya yönelen yeni mücadele kuşakları Lenin’i tekrar tekrar keşfetmek zorundadır.

Lenin’in Önemi

Bunamış ama hâlâ yaşamakta olan kapitalizm açısından, Lenin, tarihsel nitelikte olmaktan ziyade güncel bir tehlikeyi, devrim tehlikesini temsil ediyor. Bu nedenle burjuvazi hâlâ Ekim Devriminin ve Lenin’in hayaletinden korkuyor. Ne kadar korksa yeridir. Ancak burada önemli bir nokta var. Burjuvazi devrimlerden, devrimci kalkışmalardan ve genel olarak işçi sınıfının başkaldırısından elbette korksa da, şayet bunları savuşturabiliyorsa bu yine de onun için son tahlilde sineye çekilebilecek bir şeydir. Onun en büyük korkusu bir devrimci kalkışmanın başarıya ulaşması, yani kendi egemenliğinin yıkılarak kapitalizmin tasfiye edilmesidir. Ve daha da önemlisi bunun sermayenin dünya egemenliğini tehdit etmesi, yani evrensel bir öz taşımasıdır. İşte Ekim Devrimi gerçek anlamda başarılı bir proleter devrimin tarihte ilk ve henüz tek örneği olduğu gibi, tam da bu nedenle kapitalizm için yerel bir tehdit olmayıp evrensel bir meydan okuma olmuştur. Böyle olduğu için de, daha sonraki kimi ulusal devrimlerin hepsinden farklı olarak, tüm bir 20. yüzyıla damgasını vurmuş, nice kuşaklara ilham vermiş ve dünya burjuvazisinin haklı gazabını çekmiştir.

Gerçekten de Ekim Devriminden sonra dünyanın birçok yerinde devrimler, devrimci kalkışmalar, hatta kısa sürelerle iktidar deneyimleri yaşanmıştır. İşçi sınıfı böylelikle devrimci potansiyelini sayısız kez göstermiş, ama hiçbirinde Ekim Devriminin temsil ettiği zirve noktasına yaklaşamamış, burjuvazinin bağrına öldürücü hançeri sokmayı başaramamıştır. İşte Lenin dediğimizde, (şüphesiz çok çeşitli faktörlerin bir bileşkesi sonucu ortaya çıkan) bu farkı özetleyen bir şeyden bahsediyoruz demektir. Lenin Ekim Devriminde mevcut olan, ama diğer devrimlerde olmayan şeyi, yani kararlı ve etkili bir devrimci önderliği sembolize etmektedir. Onun Ekim Devrimindeki rolünü değişik vesilelerle irdelemiş olan Troçki şunları söylemiştir: “Aklıevvellerimiz Lenin 1917’nin başında yurtdışında ölmüş olsaydı da Ekim Devriminin «aynen» gerçekleşeceğini söyleyebilirler. Ama bu doğru değildir. Lenin tarihsel sürecin yaşayan unsurlarından birini temsil ediyordu. O, proletaryanın en faal bölümünün tecrübesini ve anlayışlılığını kişileştirmişti. Onun devrim arenasına vaktinde çıkması, öncüyü seferber etmek, ona işçi sınıfı ile köylü kitlelerini toparlama fırsatını vermek için gerekliydi. Savaşın kritik anlarında başkomutanlığın rolü ne denli belirleyiciyse tarihi dönüm noktalarının kritik anlarında siyasal önderlik de o denli belirleyici bir etken haline gelebilir. Tarih otomatik bir süreç değildir. Yoksa önderlere, partilere, programlara ve teorik mücadelelere ne gerek kalırdı.” (Sınıf, Parti ve Önderlik, Sınıf Bilinci, sayı 3, s.89)

Troçki’nin değişik vesilelerle birçok kez dile getirmiş olduğu bu düşünce kuşkusuz doğrudur. Sözde saygı adına Lenin’den mumya ve heykeller yaratan, ilahlaştırıcı, idealistçe tutumların tersine biz Marksistlerin Lenin’in oynadığı belirleyici rol konusundaki tutumunun kişiye tapınmacılıkla ilgisi yoktur. Sınıfımızın önderlerini anmak bizim için ne yas tutmak ne de ayin yapmak anlamına gelir. Bunun bizim için anlamı, kapitalizme karşı mücadele azmimizi daha da bilemek ve onların öğrettiği dersleri tazeleyerek mücadelemizi daha bilinçli ve daha akıllıca yürütmektir.

O halde Lenin’in Ekim Devrimindeki rolü konusunu anlamak için tarihte bireyin rolünü, ya da daha genel bir ifadeyle öznel faktör sorununu kısaca tartışmak ve bu konuda sağlıklı bir kavrayışa ulaşmak gerekiyor.

Tarihte Bireyin Rolü

Burjuvazinin geniş kitlelere benimsetmeye çalıştığı tarih anlayışı genel olarak idealist bir tarih anlayışıdır. Bu idealist anlayış başka dışavurumlarının yanısıra iki temel biçimde kendisini gösterir. Birincisi, “tarihi büyük adamlar yapar” şeklinde kabaca özetlenebilecek olan iradeci (volontarist) anlayış, ikincisi ise, tarihi önceden belirlenmiş değişmez bir plana göre otomatik olarak akıyormuşçasına ele alan kaderci (fatalist) anlayıştır. Birbirinin zıddı gibi görünen bu iki anlayış uygulamada mutlak olarak ayrı değildir. Aksine bunlar çoğu zaman çeşitli tarihi olayların ele alınışında iç içe geçmiş eklektik bir yumak gibi uygulanırlar. Bu kaçınılmazdır, zira tarihi gerçekler kendilerini karşı konulmaz olgular olarak ortaya koydukları ölçüde bunları salt kaderci ya da salt iradeci biçimde açıklama çabası gözden saklanamayacak kadar kaba tutarsızlıklara yol açar. Bu nedenle bir ve aynı tarihi olgunun “açıklanmasında” bu anlayışlardan kâh biri kâh diğeri önümüzde keyfi biçimde belirip kaybolurlar.

Rasyonel düşünce geleneğinin tarihsel nedenlerle zayıf olduğu Türkiye’de bu eğilimler iyice komik boyutlara varır. Okullarda öğretilen tarihe baktığınızda, örneğin Osmanlı tarihi, padişahların ya da diğer büyük adamların kahramanlıklarından ya da işler ters gidiyorsa aptallıklarından ibarettir. Her Türk çocuğunun zihnine kazınmış olan “Baltacı ile Katerina” menkıbesi bu ucuz anlayışın timsalidir. Cumhuriyet tarihi de aynı şekilde efsanelerle örülü bir Mustafa Kemal yüceltmesiyle karakterize olmuştur. Mustafa Kemal Samsun’a çıkmış ve vatanı kurtarmıştır! O Türklerin atasıdır! “Ebedi Şef”tir vb. Bu “tarihte” gerçek hayat, üretim, üretim ilişkileri, maddi çıkarlar, sınıflar, ezenler-ezilenler, sömürenler-sömürülenler yoktur, büyük adamlar vardır. Entrikalar vardır, iyi adamlar ve kötü adamlar vardır.

Tüm dünyada sömürücü egemen sınıfların beslediği bu ve benzeri idealist tarih anlayışlarına karşı Marx (ve Engels) tarihte belirleyici olan nesnel-maddi etmeni vurguladılar: “Varlıklarının toplumsal üretiminde, insanlar, aralarında, zorunlu, kendi iradelerine bağlı olmayan belirli ilişkiler kurarlar; bu üretim ilişkileri, onların maddi üretici güçlerinin belirli bir gelişme derecesine tekabül eder. Bu üretim ilişkilerinin tümü, toplumun iktisadi yapısını, belirli toplumsal bilinç şekillerine tekabül eden bir hukuki ve siyasal üstyapının üzerinde yükseldiği somut temeli oluşturur. Maddi hayatın üretim tarzı, genel olarak toplumsal, siyasal ve entelektüel hayat sürecini koşullandırır. İnsanların varlığını belirleyen şey, bilinçleri değildir; tam tersine, onların bilincini belirleyen, toplumsal varlıklarıdır.” (Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı, Sol Y., 4. bsk, s.25)

Marksizm bu temel nesnel-maddi süreçleri vurguladığı ve hepsinden önemlisi bunu güne uygulayarak işçi sınıfının fiili mücadelesinin bilimsel temeli yaptığı için burjuva düşüncesinin sefil saldırılarına maruz kalmıştır. Çarpıtmalara dayalı bu saldırılar zamanla Marksizm saflarında da yankı bulmuş ve kendine Marksist diyenler tarafından da dillendirilir olmuştur. Güya Marksizm, insan iradesini hiçe saymış, tarihi (ve dolayısıyla toplumu) “ekonomik faktör”e indirgemiş ve böylece kaderci bir tarih anlayışı ortaya koymuştur. Bu savlar Marksizm tarafından oldukça erken bir dönemden itibaren yanıtlanmıştır. İyi bilinen satırlarında Engels bu konuda şunları söylemişti:

“Materyalist tarih anlayışına göre tarihte son kertede belirleyici öğe, gerçek yaşamın üretimi ve yeniden-üretimidir. Marx da ben de bundan daha çoğunu hiçbir zaman ileri sürmedik. Bundan ötürü, herhangi bir kimse ekonomik öğe tek belirleyicidir anlamına gelecek şekilde bu önermeyi çarpıtırsa, onu, boş, soyut, anlamsız bir söz haline getirmiş olur. (…) Tarihimizi biz kendimiz yaparız, ama her şeyden önce çok belirlenmiş öncüllerle ve koşullar içinde. Bunlar arasında en sonunda belirleyici olanlar ekonomik koşullardır. Ama siyasal olanlar vb. ve hatta insanların beynine musallat olan gelenekler bile, kesin belirleyici olmasalar da, bir rol oynarlar (...) Bununla birlikte, tarih öyle bir biçimde ilerler ki, nihai sonuç, her zaman birçok bireysel irade arasındaki çatışmalardan çıkar; bu bireysel iradelerden her birini ne ise o yapan şey de bir yığın tikel yaşam koşullarıdır.” (Seçme Yazışmalar II, Sol Y., s.236-7)

Bu satırların ve daha nicelerinin varlığına rağmen Marksizme yapılan söz konusu yakıştırma özellikle mızmız akademisyenlerin ortalığı saran eserlerinde hâlâ canlıdır. Marksizm bireyin ya da öznel unsurun rolünü yok saymak bir yana, bunun etkisini azamileştirmek için çaba harcar, bunun koşullarını ortaya koyar. Marksizm izlenimci bir tarih felsefesi değil, tarihi değiştirme çağrısı yapan bir devrimci eylem rehberidir. İlginçtir, “her şeyi ekonomiye havale eden” Marksistler hayatın içinde devrimci eylemle tarihi ve toplumu değiştirmeye çalışırlarken, bu mızmızları eylem kaçkınları arasında, “bu toplum değişmez” diye karamsarlık pompalarken görürüz.

Marksizmin tarihe ve eyleme bakışı bir tarafta iradeciliği diğer tarafta kaderciliği dışlayan diyalektik bir bakıştır ve aynı zamanda izlenimci değil eylemcidir. Nesnel koşulları doğru saptama çabası, eylemin temelsiz olmaması, kuruntuya dayanmaması ve dolayısıyla azami etkiye ulaşması içindir. Bu, amacı zirveye tırmanmak olan deneyimli bir dağcının durumuna benzer. Amaca ulaşabilmek için dağı ve hava koşullarını titizce inceler, buna göre hareketini hızlandırır ya da yavaşlatır, veya geçici olarak durdurur. Aletlerini ve erzakını önündeki zorluklara göre hazırlamaya gayret eder. Doğru rotayı bulmaya çalışır, adımını boşluğa atıp uçurumdan aşağı yuvarlanmamak ve tüm ekibinin yok olmaması için çaba harcar vs. Dolayısıyla tırmanış uygun nesnel koşullar varsa mümkün ve bu koşullar dağcı tarafından iyi bilinirse başarılı olabilir. O ne dağa tırmanmaktan kaçınan bir kaçkın ne de salt tırmanma arzusuyla kendi dışındaki nesnel koşulları umursamadan tırmanışa geçen ve hedefe varamayan acemi bir maceracıdır.

Tarihin akışı da devrimci eylem için bir nesnel zemin sunar. Ne var ki, sürekli akış halindeki bu zemin çeşitli olanaklar ve dolayısıyla olasılıklar barındırır. Marx’ın ifadesiyle: “İnsanlar kendi tarihlerini kendileri yaparlar, ama kendi keyiflerine göre, kendi seçtikleri koşullar içinde yapmazlar, doğrudan veri olan ve geçmişten kalan koşullar içinde yaparlar.” (Brumaire, Seçme Yapıtlar I, s.477) Kaderci bakış sanki olanak ve olasılıklar yokmuş gibi, sanki süreç sadece belirli bir yöne yazgılıymış gibi yaklaşır meseleye. Diğer taraftan iradeci bakış da eylem alanını, yani olanaklar ve olasılıklar alanını sınırlayan nesnel bir çerçeve yokmuş da her şey mümkünmüş gibi, ya da daha doğrusu her şey bireyin iradesi tarafından kararlaştırılıyor, onun tarafından belirleniyor gibi yaklaşır.

Bu olanak ve olasılıklar yelpazesinin genişliği değişim gösterir. Marx, bazen 20 yıl geçse de sanki hiçbir şey olmamış da sadece birkaç gün geçmiş hissi veren dönemler olduğu gibi, bazen bir günde yaşanan değişimlerin adeta 20 yıl geçmiş hissi verdiğinden söz eder. Bu şekilde tarih, akışı içinde zaman zaman toplumları hassas kavşak noktalarına getirir, ki bu dönemler kriz dönemleridir. Böylesi dönemler, olağan dönemlere nazaran iradi müdahalelerin etki gücünü, yani yaratacağı sonuçların büyüklüğünü arttırır. Yine bir benzetmeyle, terazi uzun bir birikim sürecinden sonra hassas bir denge noktasına gelir ve herhangi bir kefeye küçük dokunuşlar tüm dengenin değişmesine yol açacak bir etki gücüne ulaşırlar.

Lenin’in Rolü

Marksizmi rehber edinen ve onun ruhuna sadık kalan tüm devrimci önderler kitlelerin devrimci eylemini çoşkuyla karşılamışlar ve vakti geldiğinde hep en ön saflarda yer almışlardır. Ekim Devriminden tam bir yıl sonra, 1918 Ekiminde Almanya’da devrim patlak verdiğinde proletaryanın komünist öncüsü henüz yeterli güce ve hazırlığa sahip değildi. Bir ayaklanma için temel şartlar tümüyle oluşmuş değildi. Bu nedenle serinkanlı olmak ve hazırlık sürecini biraz daha olgunlaştırmak gerekiyordu, tıpkı Rusya’da Temmuz günlerinde olduğu gibi. Rosa Luxemburg, Karl Liebknecht ve Leo Jogiches gibi Alman proletaryasının devrimci önderleri yeni kurulmuş Komünist Parti saflarındaki kadroları var güçleriyle buna ikna etmeye çalıştılarsa da bunu başaramadılar. Buna rağmen eylem kararı çıktıktan sonra kanlarının son damlasına kadar onun başarılı olması için çalıştılar ve başta kendileri olmak üzere komünist öncü büyük kayıplar verdi. Böylece Alman proletaryası çok önemli önderlerini yitirmiş oldu.

Bu olayı niye anlatıyoruz? Devrimci otoritenin, kadroların, örgütlülüğün ve hepsinin özeti olmak üzere önderliğin önemini vurgulamak için. Bolşevikler Temmuz günlerinde henüz erken olan bir ayaklanmayı güçlükle de olsa frenlemeyi başarabildikleri halde Spartakistler bunu başaramadılar. Aradaki farkı doğuran, esas olarak Lenin’in yıllarca bıkmadan usanmadan verdiği öncü parti inşası mücadelesidir. Bu mücadele sayesindedir ki, Bolşevikler kitleler üzerinde ve Lenin de Bolşevikler üzerinde muazzam bir devrimci otorite kurabildiler.

Doğru fikirlere sahip olmak ve devrimci atılganlık yetmez, kitlelerdeki devrimci enerjinin devrim sürecinin her dönemecinde doğru manevralarla korunup, bir devrimci iktidar hedefine sevk edilmesi gereklidir. Lenin bir başka bağlamda bu düşünceyi şöyle ifade ediyor: “Bir devrimci ve bir sosyalizm yandaşı ya da genel olarak bir komünist olmak yetmez. Her belirli uğrakta, bütün zinciri tutmak ve sonraki halkaya geçişi sağlamca hazırlamak için kavranması gereken belirli halkayı bulmasını bilmek gerekiyor; bir tarihsel olaylar zincirindeki halkaların ardışıklık düzeni, biçimleri, bir araya gelmeleri ve onları birbirinden ayıran şeyler, bir demircinin elinden çıkan zincirdeki kadar basit değildir.” (Sovyetler İktidarının İvedi Görevleri, Ekim Devrimi Dosyası, Sol y., s.278)

Kitlelere dolaysız biçimde seslenmek de her şeyi çözmez. Lider ile kitlelerin dolaysız etkileşimine olanak veren müdahaleler şüphesiz kendince önemli olmakla beraber, hayati bir şart olan etkinin sürekliliğini sağlamada genellikle yetersizdir. Bunun için kitlelerin içine gömülmüş, onun bir parçası olan, ama hep onu ileri çeken sağlam ve esnek bir örgütün varlığı gerekir. Böylesi bir örgüt de ancak bu bilinçle, devrimi önceleyen uzun yıllar boyunca bir duvarcı ustası gibi kahırla uğraş verilerek, ter akıtarak ve büyük fedakârlıklarla inşa edilebilir, devrim sürecinin ateşi içerisinde değil. Tarihsel deneyim bunu defalarca kanıtlamıştır. Lenin’in çağdaşı olan ve büyük devrimciler olduğundan kimsenin şüphe edemeyeceği Rosalar, Troçkiler ve diğerleri ne yazık ki bu noktayı yeterli derinlikte kavramamışlardı. Onlar genel olarak kitlelerin devrimci coşku ve enerjisinin tüm sorunların çözümü için nihai sigorta olduğunu düşünmeye eğilimliydiler ve bunda yanılıyorlardı. Oysa adanmış kadrolar ve iyi işleyen disiplinli bir örgüt gereğinin üstünden atlayan yaklaşımlar son tahlilde kendiliğindenciliğe varır. Lenin diğerlerinden farklı olarak ve sırasında yapayalnız kalmayı göze alarak yıllarca bağımsız bir devrimci örgütü iğneyle kuyu kazarcasına inşa etmekle uğraştı. Bunun gerçek önemi de ancak devrim anı gelip çattığında anlaşılabildi.

Lenin’in örgütsel sorunlara verdiği ağırlık çoğu zaman anlaşılamadı. Oysa onun dediği gibi, “örgütsel sorunlar siyasal sorunlardan mekanik biçimde koparılamaz”dı. Lenin devrimci düşüncelerin hayata ancak örgütsel dolayımla geçebildiğini çağdaşlarının hepsinden daha önce, daha derin biçimde gördü. O yüzden siyasal sorunları her zaman örgütsel bir bağlam içinde ele aldığı gibi, örgütsel sorunları da hiçbir zaman salt teknik-idari sorunlar olarak görmedi.

Tarihte ancak “silahlı peygamberlerin” başarılı olduğu söylenir. Aslında bunu “örgütlü peygamberler” diye değiştirmek daha doğru olur. Lenin bir devrimci kavşak noktasında örgütlü önderliğin oynayabileceği rolün ne büyük bir kapsama ulaşabileceğini göstermiştir. Ancak Lenin’in rolüne ilişkin bu değerlendirmelerimiz bir yanlış anlamaya yol açmamalıdır. Lenin devrimi yaratmamıştır, aksine Rusya’yı emperyalist zincirin zayıf halkası haline getiren ve dünya ölçeğinde bir devrimci durumun en hassas noktası kılan eşitsiz ve bileşik tarihsel gelişme onu yaratmıştır.

Lenin her ne kadar büyük ve istisnai bir rol oynamışsa da, daha geniş bir ölçekte baktığımızda, söz gelimi 1917-1921 dünya devrimi dalgası başarılı bir dünya devrimine dönüşememiştir. Ve son tahlilde, tam da böyle olduğu için Rusya’daki devrim de Rusya’nın tarihsel geriliğinin duvarına toslamış ve kısa süre içinde özgün bir bürokratik karşı-devrimle son bulmuştur. Rusya’da Lenin’in büyük çabasıyla kurulmuş olan Bolşevik Partinin bir benzeri dünya ölçeğinde kurulamamış olduğu için kapitalizm bu büyük devrim dalgasını atlatmayı başarabilmiştir. Doğrusu Lenin derhal bir devrimci enternasyonal için kolları sıvamış ve tarihsel açığı hızla kapatmaya çalışmışsa da ömrü bunu başarmaya yetmemiştir. Bugünün kuşaklarının ödevi Lenin’in ömrünün yetmediği bu soylu amacı başarmaktır.

Bunu başarmanın temel şartı, onun devrimci siyasetin tarz, yöntem ve araçları konusunda bıraktığı paha biçilmez mirasa sahip çıkmak; günün modalarına uymamak, “ezber bozma”, “eski kalıpları kırma” edebiyatına, Lenin’in “artık geçmişte kaldığı” mavallarına, Leninist parti anlayışına sözde alternatif parti ve örgüt tiplerine (“Kitle partisi”, “çatı parti”, “çok kanatlı parti” vs.) prim vermemek, kolaycı yollar aramamak ve eski(meyen) Leninist yolda yürümektir. Bırakalım dönekler, yılgınlar ve meşrebi zaten uygun olmayanlar sözde yeni deneyleriyle uğraşsınlar.